واژه‌شناسی: زنجبیل یا زنجفیل

چهارشنبه ٢۶/فروردین/١٣٩۴ – ١۵/اپریل/٢٠١۵

زنجبیل یا زنجفیل نام گیاهی است که خاصیت‌های درمانی زیادی دارد.


گیاه زنجبیل

اما در زبان عربی به معنای مَی یا شراب هم آمده است و در قران به همین معنا به کار رفته است:

وَ يُسْقَوْنَ فِيهَا كَأْسًا كَانَ مِزَاجُهَا زَنجَبِيلًا (سوره‌ی انسان/٧۶، آیه‌ی ١٧)

و به آنان جام‌هایی از مَی نوشانده می‌شود که مزه‌ی آن زنجبیل است.

فرهنگ دهخدا معناهای آن چنین اند:

زنجبیل: می. شراب. خمر (اقرب الموارد). || بیخ نباتی است که به فارسی آنوجه و به هندی سونتهه نامند (منتهی الارب) (آنندراج).

آنوجه درایه‌ی مستقلی ندارد و تلفظ نام هندی را نیافتم.

نام‌های دیگری که برای این گیاه در فرهنگ دهخدا آمده، عبارت اند از:

١) زَنجَبیل، زَنجَفیل، شَنگ بیز یا شنگبیز، شَنکَلیل، شَنگَویر، شَنگَویز

٢) جَنزَبیل، زَنزَبیل، زَنکَویر، ژَنگَبیل، ژَنگَویز، ژَنگَویل، شَنگَبیر، شَنگَبیل، شَنگَویل

واژه‌ی گروه ١ در فرهنگ دهخدا درآیه‌های مستقل دارند، اما واژه‌ی گروه ٢ درآیه‌ای ندارند.

زنجبیل واژه‌ای عربی است و در فرهنگ دهخدا به نقل از فرهنگ‌های دیگر، شکل‌های فارسی آن چنین آمده است:

نام دوایی معروف و به این معنی معرب زنکویر است (غیاث اللغات).

و آن معرب شنگبیل فارسی است (از اقرب الموارد).

و به فارسی شنکلیل و شنگبیز نامند (ناظم الاطباء).

اما کدام یک از شانزده شکل یاد شده در گروه ١ و گروه ٢ شکل اصلی این واژه است؟ در فرهنگ پهلوی مک‌کنزی این واژه نیامده است. از این رو به ریشه‌شناسی واژه‌ی انگلیسی معادل آن نگاه می‌کنیم:

این واژه در زبان انگلیسی ginger گفته می‌شود که در
- انگلیسی کهن gingifer و gingiber
- لاتین متاخر: gingiber
- لاتین zingiberi
- یونانی باستان zingiberis

اینها همه از singabera در زبان پراکریت (Prakrit یا هندیک میانه) و از srngaveram در سانسکریت آمده‌اند.

به نظر من، با توجه به صدای s در زبان سانسکریت (بین س و ش)، واژه‌ی پارسی‌ای که می‌تواند به واژه‌ی سانسکریت نزدیک باشد «شنگبیر» است و شکل‌های دیگر این واژه در زبان فارسی، باید به خاطر تبدیل و/ب به یکدیگر و نیز تبدیل ل/ر به یکدیگر و سپس بدخوانی ر/ز/ژ و ک/گ پدید آمده باشند.

اما درباره‌ی ریشه‌شناسی واژه‌ی سانسکریت، فرهنگ ریشه‌شناسی برخط انگلیسی دو پیشنهاد داده است:

- نخست: srngam (شاخ) + vera (تن) یعنی گیاهی که تن آن همچون شاخ است، به خاطر شکل آن.

- دوم: شاید ریشه‌شناسی نخست عامیانه باشد و در اصل از زبان دراویدی (Dravidian) گرفته شده باشد. واژه‌ی دراویدی در زبان مالایالام (Malayalam)، زبان ایالت کرالا (Kerala) در جنوب هند، به صورت inchi-ver درآمده است.

زنجبیل در زبان فرانسه‌ای gingembre و در آلمانی ingwer گفته می‌شود.