باز هم درباره‌ی پسوند «یت»

سه‌شنبه ٣٠/اردیبهشت/١٣٩٣ - ٢٠/می/٢٠١۴

پیشتر جستاری درباره‌ی پسوند «ـیت» نوشته‌ام و در آن پیشنهاد کردم که پسوند «یگی» برابر پارسی درست است. در اینجا یافته‌های تازه‌ترم را در این باره می‌نویسم.

در آن جستار نوشته بودم که پسوند «ـیت» بیشتر به دست ترکان عثمانی در ترجمه از فرانسه به ترکی و عربی به کار رفته است. اما اینک می‌گویم که در نوشتارهای عربی از سده‌های سوم و چهارم هجری نیز با این پسوند سروکار داریم.

پسوند ity- در زبان انگلیسی از پسوند ité- در زبان فرانسه گرفته شده که زبان فرانسه هم خود آن را از پسوند itas- در لاتین گرفته شده است. این پسوند در زبان اسپانیایی هم این پسوند به صورت idad- شده است: برای نمونه، لاتین: ecuritas، اسپانیایی: securidad، فرانسه: securité، و انگلیسی security.

این پسوند در زبان یونانی tes- و در زبان سانسکریت –tati- و در اوستایی هم –tat- است. این پسوند در پارسی میانه در دو واژه‌ی «اَمَرتات» = بی‌مرگی و «هُوَرتات» = تندرستی دیده می‌شود که این دو واژه در پارسی نو به صورت «اَمرداد/مرداد» و «خُرداد» درآمده‌اند.

پسوند دیگر در زبان پارسی میانه برای ساخت نام‌های آهنجان (abstract noun) پسوند «ـیه» است مانند «روشن» - «روشنیه» (rōšn - rōšnīh) و «آکاس» - «آکاسیه» (ākās - ākāsīh) که در پارسی نو به صورت «آگاهی» درآمده است.

سهیل افنان در کتاب «تَرم‌شناسی فلسفی در عربی و پارسی» (1964، ص 32) می‌نویسد که به نظر ماسینیون و کراوس (Louis Massignon و Kraus) در کتاب «ساخت اسم آهنجان در زبان عربی» (1934) پسوند «ـیّت/ـیّة» در دوران کلاسیک عربی و در قرآن تنها در مورد «رُهبانیة» و «زبانیة» به کار رفته و در این دو مورد هم نام آهنجان نیست. کاربرد این پسوند برای ساخت نام آهنجان، از سده‌های دوم و سوم هجری و در جریان ترجمه از یونانی و سُریانی به عربی رایج شد و این پسوند از زبان سُریانی وام گرفته شده است و زبان سُریانی هم خود این پسوند را از پسوند آهنجان‌ساز ia- در زبان یونانی گرفته است.

اما به نظر سهیل افنان این پسوند از «ـیه» (īh-) در زبان پارسی میانه (پهلوی) و پارسی نو گرفته شده است زیرا به نظر وی ساخت و کاربرد نام‌های آهنجان به این شیوه در نوشته‌های فیلسوفان ایرانی به مراتب از فیلسوفان عرب‌تبار بیشتر است. به نوشته‌ی سهیل افنان، ابن سینا و ملاصدرا به خاطر این که زبان مادریشان پارسی بوده است به میزان فراوانی نام‌های آهنجان ساخته‌اند و در نوشته‌های خود به کار برده‌اند، بر خلاف کِندی (Kindi)، فیسلوف عرب، که این گونه نام‌ها در نوشتارهایش کمیاب اند. نام‌های آهنجان در نوشتارهای عربی این دو فیلسوف ایرانی با همین پسوند «ـیة» ساخته شده‌اند.

گویا داریوش آشوری ادعا کرده است که پسوند «ـیت» از زبان سانسکریت آمده است اما نمی‌دانم خاستگاه این ادعا کجا و کدام کتاب بوده است.